یک موضوع پژوهشی برای علاقمندان به مطالعات بین رشته ای

بسم الله

یکی از موضوعات پژوهشی قابل توجه علاقمندان به پژوهشهای بین رشته ای علوم قرآن و حدیث، مطالعات #بینامتنیتی قرآن کریم است. #بینامتنیت، التناص یا Intertextulity برای اولین بار در دهه 60 میلادی توسط #ژولیا_ـکریستوا ( 1941م-   ) مطرح شد و به سرعت مورد توجه ناقدان ادبی و پژوهشگران حوزه های مرتبط با متون قرار گرفت. بر اساس این نظریه هیچ متنی (متن حاضر) مستقل از متون پیشین یا معاصر خود (متون پنهان) نیست و نویسندگان در نگارش، تحت تاثیر مطالعات پیشین خود هستند. این تاثیر پذیری می تواند آگاهانه یا ناخود آگاه باشد. از نمونه های استفاده آگاهانه و آشکار نویسنده استفاده از ترجمه ها، اقتباس و نقل قول ها و از نمونه های استفاده آگاهانه و پنهانی از متنی دیگر سرقت های ادبی است.

 با بررسی هر متنی می توان تاثیرات متون پنهان را در آن کشف و روابط و نوع تاثیر پذیری آن را مشخص کرد. بررسی روابط بینامتنی در درک معنای یک متن نقش بسزایی دارد و ازین جهت بررسی آن در رشته های مطالعاتی که درک مفهوم و معنای یک متن از اهمیت زیادی برخوردار است حائز اهمیت است.

به کمک این دیدگاه می توان متون کهن و معاصر زیادی را مورد بررسی قرار داد. ازجمله بررسی #روابطـبینامتنیت در آثار سعدی، حافظ، مولانا، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و یا هر متن دیگری با قرآن کریم وکتب روایی. برخی نیز به روابط بین متنی قرآن کریم به عنوان متن حاضر، و عهدین و کتب پیشین به عنوان متن پنهان پرداخته اند. این موضوع پژوهشی تا کنون مورد توجه بسیاری از پژوهشگران حوزه علوم قرآن و حدیث قرار گرفته و ظرفیت پژوهشی بیشتری دارد.

https://eitaa.com/QuranHadithresearches

نظریه بینامتنیت به مثابه رهیافت پژوهشی در مطالعات تاریخ اجتماعی

مطالعه موردی: نقش و جایگاه علی بن ابیطالب(ع) در متون معماری(کتیبه ها) و  فتوت نامه های سده های هفتم تا دهم

نسیم خلیلی 1

مهدی فرهانی منفرد 2

چکیده

این مقاله با هدف مطالعه شخصیت اسطورهای علی بن ابیطالب(ع) در سده های میانه تاریخ ایران و در گستره متداخلی از حوزههای معماری، ادبیات، فرهنگ عامه و تصوف نگاشته شده است. نویسنده با بهره جستن از رویکرد نظریه ادبی بینامتنیت و مبتنی بر روش رولان بارت، متفکر فرانسوی، کوشیده است نشان دهد چگونه وجهی اسطورهای از این شخصیت مهم اسلامی در کنار شخصیت تاریخی ایشان ایجاد و در طول سدهها و از طریق شبکه فرهنگی درهمتنیده ای بازتولید شده است.

کلیدواژه ها: بینامتنیت، رولان بارت، علی بن ابیطالب(ع)، کتیبه ها، فتوتنامه ها.

---

1. دانشجوی دکتری رشته تاریخ ایران میانه، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران [e-mail]  رایانامه مسؤول مکاتبات 

2. دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران m.f.monfared@gmail

دریافت مقاله 

کاربست بینامتنیت قرآنی در تصحیح متن روایات: مطالعه موردی نهج البلاغه

شادی نفیسی 1*

حسین افسردیر 2

چکیده

بینامتنیت از جمله مباحث نوین در حوزه مطالعات ادبی است که به بررسی روابط بین دو متن می پردازد. نظریه پردازان مختلف با خاستگاه ها و تحلیل های متفاوتی به تبیین این روش پرداخته اند. ژنت از جمله مشهورترین نظریه پردازان متأخر در این زمینه است که به تفصیل به طبقه بندی

انواع روابط بینامتنی و تحلیل چگونگی آنها پرداخته است. از بین متون دینی، ارتباط نهج البلاغه با قرآن، به ویژه با توجه به این که امام علی )ع( قرآن ناطق دانسته شده اند و بر معیت ایشان با قرآن تأکید شده است، همواره مورد عنایت شارحان نهج البلاغه بوده است. استفاده از روش بینامتنیت در تحلیل این رابطه، ن هتنها به تعمیق فهم ما از قرآن و نهج البلاغه کمک م یرساند، بلکه به استانداردسازی روش بررسی آنهم کمک م یکند. استفاده از این روش، کارکردهای مختلفی دارد که یکی از آن ها در جهت تصحیح متون است. در این مقاله با این هدف به بررسی نهج البلاغه پرداخته ایم و نشان داده ایم که توجه به این رابطه به شناسایی تصحیف، درج و اضطراب در متن نهج البلاغه کمک می کند. تصحیف گاهی در حرکات واژگان و گاهی در ریشه واژهها صورت گرفته است. ده نمونه از این دو نوع تصحیف در نهج البلاغه یافت شد. آسیب دیگر، درج یک یا چند واژه در متن حدیث بود. در نهج البلاغه دو نمونه از این نوع آسیب وجود داشت. آسیب دیگر اضطراب متن حدیث است. از این نوع آسیب تنها یک مورد در نهج البلاغه یافت شد.

کلیدواژه ها: بینامتنیت، رابطه نهج البلاغه با قرآن، تصحیح متن، تصحیف، حدیث مضطرب،حدیث مدرج.

---

1. دانشیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران )نویسنده مسئول( [e-mail]

2. دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران [e-mail]

دریافت مقاله 

جستاری در کلان متن قرآن کریم بر اساس بازتعریف بینامتنیت

پرویز البرزی*

 مسعود منصوری**

چکیده

از جمله رویکردهای برخی زبان شناسان متن و قرآن پژوهان در دهه های اخیر، تلاش برای دستیابی به یک چارچوب زبان شناختی مدون و مناسب برای تبیین ساختار قرآن کریم است .گستردگی و تداخل موضوعات در متن قرآن، ساختار روایی متفاوت ، فراوانی خردمتن ها و پاره متن ها از یک سو، و روابط بسیار پیچیده درون متنی و بینامتنی از دیگر سو، جزو چالش های این رویکرد تازه است. جستار حاضر، با هدف رسیدن به پاسخی درخور این بحث، ضمن توصیف ویژگی های کلان متن و بررسی چگونگی انطباق آن با متن قرآن به بازتعریف بینامتنیت، است، می پردازد. هرچند شواهد گوناگون حاکی از وجود « انسجام در کلان متن » که عبارت از یک بینامتنیت حداکثری است، اما عبور از بافت های زمانی، مکانی و موقعیتی در جای جای متن و ساختارشکنی در سبک روایی و تداخل موضوعات، این دیدگاه را تقویت می کند که برای متن قرآن می بایست مدلی بومی ابداع شود، تا بتوان ساختار غیرخطی و انسجام شبکه ای این کلان متن را بهتر آشکار نمود.

واژه های کلیدی: بینامتنیت، کلان متن، خردمتن، پاره متن، گونه متنی، انسجام.

---

* دانشیار دانشکده زبان و ادبیات خارجی دانشگاه تهران [e-mail]

** دانشجوی دکتری زبان و ادبیات خارجی دانشگاه تهران (نویسنده مسئول) [e-mail] 

 

دریافت مقاله

نگرشی روشمند به جایگاه عهدین در تفسیر قرآن با تکیه بر الگوی نشانه شناختی بینامتنیت

محمد رضا وصفی

سید روح الهی شفییی

چکیده

در این نوشتار، درپی تبیین روشمند جایگاه عهدین در تفسیر قرآن، نخست،دربارۀ الگوی نشانه شناختی بینامتنیت سخن گفته ایم. برپایۀ این الگو، هرمتنی بر اساس متن های پیشین استوار می شود و بدین ترتیب، هستی و پیشینۀمتن و نشانه ها از آنچه تاکنون پنداشته می شد، بسیار ژرف تر و گسترده تراست. متن های دینی و از جمله قرآن کریم نیز از این قاعده جدا نیستند و مفسر توانا باید بتواند از منابع بینامتنی، برای تفسیر قرآن به صورتی بهینه بهره گیرد. در بخش دوم این نوشتار، شایستگی عهدین را برای قرار گرفتن درجایگاه منبعی بینامتنی برای تفسیر بخش هایی از قرآن نشان داده ایم و بدین منظور، ضمن به دست دادن پیشینۀ این ره یافت نو، بدین مسئله پرداخته ایم که پذیرش این نگاه، لزوماً به معنی راه یابی اسرائیلیات به تفسیر قرآن، پذیرش وثاقت سندی و خاستگاهی الهی همانند قرآن برای عهدین، و نفی دیگر منابع معرفتی برای تفسیر قرآن نیست.

واژه های کلیدی: بینامتنیت، قرآن، عهدین، اسرائیلیات، تحریف

---

 استادیار دانشگاه تهران [e-mail]

 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبایی [e-mail]

دریافت مقاله

تحلیلی بر نظریه های بینامتنیت ژنتی

اسماعیل آذر ١

چکیده

نظریه های بینامتنیت با نام یولیاکریستوا در قرن بیستم شکل گرفت. رویکرداین نظریه در تقابل با نقد منابع مطرح شد. قبل از کریستوا شخصیتهای دیگری در پیشابینامتنیت چون میخائیل باختین با آرای گفتگومندی و چند صدایی با رویکردی نوین در نظریه و نقد ادبی و هنری مطالبی را طرح (polyphony) کرده بودند. در حوزة بینامتنیت هم نظریه های فردینان دوسوسور و چالز سندرس پیرس کم و بیش مورد توجه قرار گرفت ولی تمام نظریه پردازان بعد از سوسور وامدار او هستند و بینامتنیت هم نمیتواند در مسیر این تاثیر قرار نگرفته باشد. بنابراین بینامتنیت یک پیامد فردی نیست و آن را باید یک جریان تلقی کرد. بینامتنیت بر این استوار شده که هر متنی دارای یک پیش متن است و انواعی دارد که مهمترین آنها بینامتنیت ریفاتری، ژنی و ژنتی است. در این میان نظریه ژنت بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. او رابطه یک متن بامتن دیگر یا غیر خود را با واژة جدید ترامتنیت نام گذاری و آن را مقید به پنج عنوان کرده است. سرمتنیت، پیرامتنیت، فرامتنیت، بیش متنیت و ترامتنیت. هر کدام از موارد یاد شده اشاره به شیوه های تاثیر یک متن بر متن دیگر دارد که موضوع این تحقیق قرار گرفته است.

کلیدواژه ها: بینامتنیت، ترامتنیت، ژرارژنت، متن، پیشمتن.

---

١. دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

دریافت مقاله

بینامتنی قرآن کریم با صحیفه سجادیه

، زهرا محققیان 1 

محمدرضا ستوده نیا *2 

چکیده: 

امروزه یکی از رویکردهای مهم در پژوهشهای مربوط به علم نشانهشناسی، مطالعات بینامتنی است که یادآور تعامل متون با یکدیگر است. این نوع پژوهشها با کشف و تحلیل نشانههای رابط میان متون، به درک بهتر متن و خوانش نو از آن، کمک میکند. پژوهش حاضر درصدد شناخت و تحلیل چگونگی و میزان تأثیر قرآن کریم بر لفظ و محتوای ادعیه صحیفه امام سجاد)ع(، یکی از میراثهای ارزشمند شیعه، است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی است؛ به همین دلیل پس از ارائه مباحث نظری، عملیات بینامتنی صحیفه با قرآن کریم که متن غایب درنظر گرفته شده، تحلیل و بررسی شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که این تعامل، بیشــتر بهصورت نفی متوازی و نفی جزئی اســت و در نمونههای اندکی، نفی کلی به کار رفته است. بنابراین پیوندی ناگسستنی میان سخنان امام و قرآن کریم وجود دارد و امام )ع(، عالوه بر الفاظ قرآن کریم، ضمن تعاملی آگاهانه، از محتوای آیات نیز بهرههای فراوان بردهاند. 

واژه های کلیدی :

امام سجاد(ع)، بینامتنی، تناص، صحیفه سجادیه، قرآن، نشانه شناسی

---

1.دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران [e-mail] 

2.دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران [e-mail]  

دریافت مقاله

بررسی پدیدار اخلاقی “توبه و استغفار” در نهج البلاغه و چهل حدیث امام خمینی با رویکرد بینامتنی

فاطمه علایی رحمانی 1

فهیمه غلامی نژاد 2

چکیده

توبه و استغفار موضوعی است که در نه جالبلاغه و آثار متأثر از آن بسیار به آنپرداخته شده، از میان آثار متأخر متأثر، کتاب چهل حدیث امام خمینی دیدگاها وبیاناتی را از امام خمینی در موضوع توبه و استغفار در بردارد، که نشانگر این مسأله است که امام خمینی از مفاهیم و ادبیات کلام امام علی  در موضوع مذکور تأثیر به سزایی گرفته است. بینامتنیت از جمله روشهای مطالعاتی جدید م یباشد که به ارتباط و تعامل بین متون م یپردازد؛ بر اساس این نظریه متون و گویندگان آنها متأثر از یکدیگر بوده و آگاهانه و یا ناخودآگاه از آثار پیش از خود یا معاصر با خود بهره جست هاند. این پژوهش بر آن است که بینامتنیت نه جالبلاغه را در چهل حدیث امام خمینی در موضوع توبه و استغفار بررسی نماید، تا بتواند تحلیل نوینی از شیوه اقتباس و نحوه تأیرپذیری این اندیشمند بزرگ معاصر در تألیفاتش ارائه دهد. با تأمل در خوانش دو متن، م یتوان به اثبات سیطره و تأثیر فراوان کلام امام علی  بر عارفان و نکته سنجانی همچون امام خمینی دست یافت.با تحلیل و بررسی روند بینامتنیت دو متن، بیشترین فراوانی به روابط بینامتنی مضمونی و از نوع نفی متوازی و سپس به روابط بینامتنی لفظی از نوع نفی جزئی تعلق پیدا م یکند.

واژگان کلیدی: نهج البلاغه، امام علی ، چهل حدیث، امام خمینی(ره)، بینا متنیت، توبه و استغفار.

---

1. استادیار و عضو هئیت علمی گروه علوم قرآن وحدیث دانشکده الهیات دانشگاه الزهراء(س)، تهران.

([e-mail])

2. کارشناس ارشد علوم قرآن وحدیث دانشکده الهیات دانشگاه الزهراء)س (، تهران.)نویسنده مسئول([e-mail])

دریافت مقاله