درآمدی بر تفسیر ساختاری قرآن
خامه گر محمد
مدخل
یکی از دلایلی که می تواند پشتوانه این باور باشد که «قرآن در همه اعصار پاسخگوی
نیازهای بشری است و می تواند جایگاه مؤثر خود را در جامعه انسانی حفظ نماید»،
تفسیرپذیری بی نهایت آن است. قرآن کتاب محکمی است که چینش و گزینش حروف، کلمات،
عبارتها، آهنگ و معانی آن به اراده خداوند حکیم و آگاه انجام پذیرفته و درجای جای
آن نکته های نهفته، بسیار است.
یکی از ابعاد شگفت انگیز قرآن کریم «تناسب آیات آن با یکدیگر است» هر خواننده متفکری با قراءت قرآن و دقت در آیات یسوره ـ چه کوچک و چه بزرگ ـ به نظم و ارتباط شگفت انگیز آن پی می برد.
نظریه تناسب آیات هر سوره همچون سایر مباحث قرآنی با مخالفتها و موافقتهای بسیاری روبرو شده و جنجالهای فراوانی را برانگیخته است؛ آن چنان که برخی مقتضای اعجاز قرآن را از هم گسیختگی آیات آن دانسته1 و برخی وحدت و یکپارچگی منطقی و ادبی سوره های قرآن کریم را معجزه همه معجزه های دیگر2 شمرده اند.
آنچه در
این مجال مورد نظر است چیزی فراتر از تناسب و ارتباط آیات است و آن وحدت غرض است.
«وحدت هدف سوره» به دنبال یافتن پاسخ برای این پرسش مهم است که: آیا مجموع آیات
سامان یافته در یک سوره، هدف خاص و معینی را دنبال می کند و یا هر سوره مشتمل بر
آیاتی است که هر چند در بین برخی از آنها تناسب وجود دارد؛ اما در مجموع درسهای
پراکنده ای را تشکیل می دهند که چه بسا تناسب شایان توجهی میان آنها نباشد؟
اگر هر سوره دارای غرض واحدی است، ارتباط آیاتی که مضامین گوناگونی دارد چگونه است؟
مثلاً اگر سوره بقره یک غرض محوری و اصلی داشته باشد؛ مطالبی همچون تقسیم انسانها
به سه گروه، جریان حضرت آدم، داستان بنی اسرائیل و احکام شرعی مطرح شده در سوره و
سایر مباحثی که هر یک فضای خاصی دارد چگونه با یک هدف واحد مرتبط خواهد بود! آیا
جمع میان این امور پراکنده، کشف یک واقعیت است یا تکلفی بی حاصل!
اگر نظریه
«وحدت غرض سوره ها» به بار نشیند و سیمای آن از پس زنگار شبهات رخ نماید، آثار و
برکات آن در همه مباحث قرآنی اعم از علوم قرآنی و کتب تفسیری آشکار خواهد
شد.
از دیرباز هر محققی که از دریچه تناسب آیات به سوره های قرآن نگریسته و ارتباط
آنها را در مجموع سوره درک کرده است با شور و شعف بسیاری از اهمیت والای این علم
سخن گفته است.
ابن عربی در کتاب سراج المریدین می نویسد:
«ارتباط
آیات قرآن با یکدیگر به حدی است که همچون یک کلمه، معانی آن منسجم و مبانی آن
منتظم، و علم بسیار ارزنده ای است که خداوند به روی ما راهی بدان گشود، چون برای
آن اهلی نیافتیم ناگزیر، بر آن مهر زده و بین خود و خدا قرار داده و به وی
برگرداندیم.»3
از متأخرین نیز علامه طباطبایی بر این نکته اصرار دارد که هر سوره تنها مجموعه ای
از آیات پراکنده و بی ارتباط نیست، بلکه وحدتی فراگیر بر هر سوره حاکم است که
پیوستگی آیات را می رساند.4 ایشان در مقدمه هر سوره، فشرده ای از مطالب گسترده آن
را آورده و اهداف و غرض اصلی سوره را بر شمرده است و بسیاری از برداشتهای تفسیری
خود را بر پایه غرض اصلی سوره بنا کرده است.
در آغاز قرن اخیر نیز شیخ محمد عبده صاحب تفسیر «المنار» همین نظریه را دنبال و مسأله «الوحدة الموضوعیة للسور» را مطرح کرده و اصرار دارد که فهم هدف هر سوره کمک شایانی است به مفسر، تا به طور دقیق، به معانی آیات هر سوره نزدیک شود. شاگرد وی رشیدرضا در تفسیر المنار، این نظر استاد را به خوبی توضیح داده است.5 دکتر عبدالله محمود شحاته که کتاب «اهداف و مقاصد سوره های قرآن کریم» را به منظور تبیین هدف هر سوره تألیف کرده است، با پافشاری بر اهمیت این روش در تفسیر قرآن بر ضرورت و ارزش آن تأکید می کند. خلاصه آن که گر چه پیشینیان به اهمیت و ارزش تناسب و ارتباط آیات پی برده بودند، اما قرآن پژوهان متأخر ضمن تأکید بر روابط آیات، آن را از منظر جدیدی نگریسته و اعلام کرده اند که هر سوره دارای محور و غرض واحدی است که در نشان دادن به هم پیوستگی آیات نقش بسزایی دارد، و اولین وظیفه هر مفسر پیش از ورود به تفسیر آیات، به دست آوردن و کشف روح حاکم بر سوره هاست، تا در پرتو قرآن بتواند به مقاصد و جزئیات سوره دست یابد.
2. مفهوم «وحدت غرض سوره ها»
نظریه
«وحدت غرض آیات سوره های قرآن» از مباحثی است که در سالهای اخیر مورد توجه خاص
برخی قرآن پژوهان و علاقه مندان به معارف اسلامی قرار گرفته است؛ اما از آنجا که
چارچوب و مرزهای آن به درستی تبیین نشده مخالفتهای بسیاری را برانگیخته است. از
سوی دیگر موافقان و طرفداران وحدت غرض سوره ها نیز هر کدام یکی از ابعاد این فرضیه
را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب گوناگون آن پرداخته اند. بنابراین تبیین
معنای دقیق «وحدت غرض سوره ها» به عنوان یکی از مقدمات تصوری این نظریه باید مورد
توجه و عنایت قرار گیرد.
قرآن پژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی برده اند که هر سوره دارای هدف و پیامی
جامع است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد. برخی از آنان از این حدّ
جامع به عنوان «جان و روح سوره» یاد کرده اند که در کالبد هر سوره جریان دارد و بر
مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سلطه و اشراف دارد.6
دکتر عبدالله محمود شحاته می نویسد:
«وحدت غرض سوره های قرآن کریم به این معنی است که باید پیام سوره ها را اساس فهم آیات آن سوره تلقی کرد؛ از این رو لازم است غرض سوره به عنوان محور و مدار فهم آیاتی مدّ نظر باشد که پیرامون همان غرض نازل شده اند.»7
از عبارت یادشده می توان نتیجه گرفت که از نظر دکتر شحاته، وحدت غرض سوره یعنی؛ کشف وحدت جامع و حاکم بر هر سوره که مفسر در پرتو آن می تواند به مقاصد و محتوای سوره دست یابد.
سید قطب برای ترسیم وحدت جامع و روح کلی هر سوره از تعبیر دقیق تری استفاده کرده است، او می نویسد:
«از جمله هماهنگی های هنری در قرآن، تسلسل معنوی موجود بین اغراض و سیاق آیات و تناسب آنها در امر انتقال از غرضی به غرض دیگر است.»8
از نظر سید قطب، هر سوره دارای یک هدف اصلی است و محتوای سوره با محورها و مقاصد فرعی قابل تفکیک است و هر دسته از آیات به لحاظ تناسب درونی و ارتباط نزدیکی که با یکدیگردارند ذیل یک محور فرعی قرار می گیرند. این محورها در یک نکته اصلی و اساسی که هدف و غرض اصلی سوره را تشکیل می دهد مشترکند. بنابر این لازمه طبیعی اعتقاد به وحدت غرض سوره ها این است که به ارتباط سامان مند و منطقی آیات با یکدیگر معتقد باشیم؛ به گونه ای که بتوان در یک نمودار درختی همه آیات را از طریق محورها و عنوانهای فرعی به یک عنوان و غرض اصلی اتصال داد.
قرآن پژوهان و مفسرانی که به این روش در تفسیر قرآن و فهم مقاصد آن گرایش دارند در کتابهای خود تلاش کرده اند بخشی از قرآن یا همه آن را از این نگرش به نمودار کشند. آنان برای هر سوره مقدمه، مقاصد و خاتمه در نظر گرفته و سعی کرده اند محتوای هر سوره و آیات به ظاهر پراکنده را در این چهارچوب قرار دهند.
از این جمله می توان به تلاشهای سید قطب در تفسیر «فی ظلال القرآن» و سعید حوّی در «الأساس فی التفسیر»، دکتر سید محمدباقر حجتی و دکتر بی آزار شیرازی در «تفسیر کاشف»، محمد رشید رضا در «المنار» و دکتر عبدالله محمود شحاته در کتاب «اهداف و مقاصد سوره ها» اشاره کرد.
محمد محمد المدنی نیز در کتاب «المجتمع الاسلامی کما تنظمه سورة النساء» نمودار محتوایی سوره نساء را ترسیم کرده است. استاد محمدهادی معرفت همین روش را درباره سوره حمد و بقره در کتاب گرانقدر «التمهید» به کار برده است.
همه قرآن پژوهان و مفسرانی که به وحدت غرض سور معتقدند بر این نکته پای می فشارند که چنین وحدتی نه تنها در سوره های کوچک یا متوسط قرآن، بلکه در سوره های بزرگ و حتی سوره بقره نیز حاکم است. سید قطب به صراحت اعلام می کند که این شیوه همگانی تمامی سوره های قرآن است و سوره های بلندی همچون سوره بقره ازاین قاعده مستثنی نخواهند بود.9
باید افزود که منظور از وحدت غرض سوره ها این نیست که هر غرض فقط در یک سوره مطرح شده است و سوره های دیگر درباره آن هیچ سخنی ندارند، و این گونه نیست که هر فصل مشتمل بر مباحثی است که سایر فصول از آن خالی است. خلاصه آن که نمی توانیم سوره های قرآن را به مثابه فصول مختلف قرآن به حساب آوریم.
به عبارت دیگر، وحدت غرض سوره ها تنها بر این نکته تأکید دارد که آیات به ظاهر پراکنده هر سوره یک هدف مشخص را دنبال می کنند که در پرتو آن از نظمی معجزه آسا و ارتباط سازوار و منطقی برخوردار می شوند. اما اگر سوره ملک درباره ربوبیت الهی سخن می گوید و این غرض محور اصلی آن را تشکیل می دهد هرگز به این معنی نیست که بحث ربوبیت الهی در هیچ سوره دیگری مطرح نشده و همه آیات آن در این سوره جمع شده است. کسی که کمترین آشنایی با قرآن کریم و اسلوب آن داشته باشد می داند که داستان حضرت موسی (ع) یا جریان حضرت آدم(ع) بارها در قرآن کریم تکرار شده است، ولی در هر سوره به تناسب غرض و محور اصلی سوره از یک بعد بدان پرداخته شده است.
آنچه تاکنون از قدما و متأخرین نقل شد به خوبی اهمیت و جایگاه نگرش «جامع گرایانه» را به سوره های قرآن در فهم مقاصد و پیامهای قرآن آشکار می سازد، اما باید بر این مجموعه، فوائد، کاربردها و دستاوردهای علمی و عملی بررسی موضوعی سوره را نیز افزود تا اهمیت دوچندان این روش درعصر کنونی آشکار گردد و زمینه استقبال عمومی از این سبک جدید تفسیری فراهم آید.
دریافت مقاله